در مناطق خشک و کم‌بارش استان سیستان و بلوچستان، کمبود آب همچنان یک چالش اساسی به‌شمار می‌رود. جوامع محلی به‌طور سنتی برای کاهش این مشکل به روش‌هایی مانند جمع‌آوری آب باران در مخازن و گودال‌های روباز متوسل شده‌اند. در میان این روش‌ها، «هوتگ» (یا «هوتک» به زبان بلوچی) به‌عنوان راهکاری بومی و منحصربه‌فرد برای مدیریت بارش‌های فصلی و سیلاب‌های ناگهانی مطرح است و به نیازهای انسانی و محیط‌زیستی پاسخ می‌دهد.
هوتگ چیست؟
هوتگ گودالی طبیعی یا دست‌کَند است که برای جمع‌آوری و ذخیرهٔ آب باران، عمدتاً در فصل بارندگی، طراحی می‌شود. این مخازن آب سنتی که بیشتر در دَشتیاری و چابهار دیده می‌شوند، چندین کارکرد دارند؛ از تأمین آب موردنیاز انسان، دام و فعالیت‌های کشاورزی گرفته تا نقشی اساسی در کنترل سیلاب‌های ناگهانی و تغذیهٔ منابع محدود آب زیرزمینی در این منطقهٔ خشک.
ساخت هوتگ‌ها در دشتیاری پیشینه‌ای طولانی دارد که بر دانش و مهارت مردم بومی چابهار استوار است. این مخازن معمولاً به شکل‌های هندسی—مستطیل، دایره یا مربع حفر می‌شوند و به‌صورت راهبردی در خاک‌های ریزدانه‌ای مانند رس و سیلت قرار می‌گیرند تا نگهداشت آب را بهینه کنند. گرچه عمق بسیاری از هوتگ‌ها بین ۳ تا ۱۰ متر است، برخی تا بیش از ۵، ۱۰، ۲۰ متر و حتی بیشتر نیز کنده می‌شوند؛ در عین حال دیواره‌های خاکی اطراف آن‌ها را تا ارتفاع ۱ تا ۲ متر بالا می‌آورند تا ظرفیت ذخیرهٔ آب افزایش یابد.
حفظ سنت برای پایداری
هوتگ‌ها سامانه‌هایی روباز هستند که نبوغ مدیریت سنتی آب را به نمایش می‌گذارند و در برابر کم‌آبی تاب‌آوری ایجاد می‌کنند. نگهداری و مرمت آن‌ها—از جمله لای‌روبی، برداشت رسوبات و تقویت سازه—برای افزایش کارایی‌شان حیاتی است و دسترسی به آب را تا ۶ ماه تا یک سال برای مصارف کشاورزی و خانگی تضمین می‌کند. سرمایه‌گذاری روی این سامانه‌های باستانی، ارزش ماندگار دانش سنتی را در رویارویی با چالش‌های زیست‌محیطی معاصر نشان می‌دهد.
سهم هوتگ در سیستان و بلوچستان
بر اساس آمار، تنها در چابهار ۱۰۷۵ هوتگ وجود دارد. طبق گزارش‌های رسمی، ۲۷ هوتگ در بخش سیب و سوران، ۳۱ هوتگ در بخش دشتیاری، ۲۷ هوتگ در بخش پلان چابهار و ۲۷ هوتگ دیگر در بخش قصرقند و در نزدیکی مدارس محلی واقع شده‌اند. به گفتهٔ مسئولان، ۹۰٪ هوتگ‌ها در روستاها قرار دارند و مالکیتشان خصوصی است، در حالی که ۱۰٪ باقی‌مانده زیر نظر ادارهٔ محیط زیست مدیریت می‌شوند.
کاربردها و اهمیت تاریخی
تأمین آب: هوتگ‌ها منابع حیاتی آب را برای بیش از ۲۴۰ روستا فراهم می‌کنند و نیازهای روزانهٔ انسان و دام را به‌ویژه در مناطق دورافتادهٔ فاقد شبکهٔ آبرسانی برطرف می‌سازند.- مدیریت سیلاب: هوتگ‌ها با مهار روان‌آب‌های ناشی از سیلاب‌های ناگهانی، فرسایش خاک را کاهش می‌دهند و به ذخیرهٔ آب برای دوره‌های خشک کمک می‌کنند.
- نقش محیط‌زیستی: شواهد تاریخی از محوطه‌هایی همچون شهر سوخته، مکران و سراوان نشان می‌دهد که هوتگ‌ها طی قرن‌ها به پایداری کشاورزی و حمایت از اکوسیستم‌های محلی کمک کرده‌اند.
ویژگی ها و مزیت های مهم
- ظرفیت: هوتگ‌ها معمولاً بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ مترمکعب آب ذخیره می‌کنند و در زمان سیلاب از طریق کانال‌ها پُر می‌شوند.
- دوام: با نگهداری مناسب، هوتگ‌ها می‌توانند به‌مدت ۶ ماه تا یک سال آب را نگه دارند؛ این بازه به عمق، کیفیت ساخت و میزان بارندگی وابسته است.
- پیامدهای اقتصادی و محیط‌زیستی: هوتگ‌ها نقشی حیاتی در تقویت فعالیت‌های کشاورزی و حمایت از آبزی‌پروری دارند و سهم چشمگیری در معیشت روستایی ایفا می‌کنند. آن‌ها با تثبیت خاک و تشویق رشد پوشش گیاهی، محیطی تاب‌آورتر ایجاد می‌نمایند. با فراهم آوردن منبعی پایدار و قابل اتکای آب، هوتگ‌ها فرصت‌های اقتصادی مناطق روستایی را افزایش داده و در عین حال توازن اکولوژیکی را در نواحی خشک و نیمه‌خشک تقویت می‌کنند.
چالش های هوتگ
با وجود کارآمدی‌شان، هوتگ‌ها با چالش‌های بزرگی روبه‌رو هستند. آب جمع‌آوری‌شده غالباً کیفیت پایینی دارد، برای مصرف مستقیم انسان مناسب نیست و به دلیل نبود تدابیر حفاظتی مانند حصارکشی یا سامانه‌های فیلتراسیون، به‌شدت در معرض آلودگی ناشی از حیوانات و آلاینده‌های محیطی قرار می‌گیرد. این مشکلات برای جوامع محلی که هوتگ‌ها را منبع اصلی آب خود می‌دانند، خطرات جدیِ بهداشتی ایجاد می‌کند.
با وجود بیش از دو هزار هوتگ در سیستان و بلوچستان که به لای‌روبی، مرمت و اقدامات حفاظتی فوری نیاز دارند، سرمایه‌گذاری فوری کاملاً حیاتی است. هزینهٔ نگهداری هر هوتگ، با توجه به اندازه و وضعیت آن، بین ۵۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان متغیر است. بهبودهای ضروری شامل حصارکشی، لای‌روبی و ساخت سکوها برای ارتقای کیفیت آب و تضمین استفاده‌ای ایمن‌تر و پایدارتر است.
در حالی که برخی رسانه‌ها و منتقدان به دلیل این مخاطرات خواهان کنار گذاشتن کامل هوتگ‌ها هستند، چنین رویکردی ارزش پرداختن به ریشه‌های مشکل را نادیده می‌گیرد. کنار گذاشتن یکبارهٔ این سامانه‌های کهن به معنای حذف راهکاری آزموده است، نه تطبیق دادن آن با نیازهای امروزی.
در عوض، تلاش‌ها باید بر حفظ این دانش سنتی از طریق پیوند دادن هوتگ‌ها با نوآوری‌های معاصر متمرکز شود. اقداماتی نظیر حصارکشی، استقرار سامانه‌های فیلتراسیون و به‌کارگیری روش‌های پایهٔ تصفیهٔ آب، همراه با نگهداری منظم، می‌تواند هوتگ‌ها را برای مواجهه با چالش‌های امروزی به‌روز کند. با ترکیب سنت و نوآوری، این سامانه‌ها می‌توانند همچنان راهکارهای پایدار مدیریت آب ارائه دهند و در عین حال ارزش فرهنگی و محیط‌زیستی خود را برای نسل‌های آینده حفظ کنند.
جمع بندی
هوتگ‌ها، با اینکه راهکاری سنتی و مبتکرانه به‌شمار می‌آیند، برای برآورده کردن استانداردهای کنونیِ کیفیت آب و محیط‌زیست نیازمند نوسازی هستند. ادغام آن‌ها با فناوری‌های نوین و به‌کارگیری شیوه‌های نگهداریِ بهتر می‌تواند این سامانه‌ها را به منبعی قابل‌اعتمادتر برای جوامع محلی و اکوسیستم‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک تبدیل کند..